به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در دوران حکومت پهلوی، اعتراضات و مخالفت‌های علما و مردم علیه سیاست‌های رژیم به‌ویژه در موضوعاتی مانند انقلاب سفید و لوایح شش‌گانه، شکل گسترده‌ای به خود گرفت. در این میان، استان آذربایجان شرقی و به‌ویژه شهر اردبیل یکی از کانون‌های اصلی مخالفت‌ها بود. علمای برجسته این منطقه، از جمله آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، با برگزاری سخنرانی‌های افشاگرانه، به نقد سیاست‌های حکومت پرداختند و مردم را نسبت به پیامدهای این تغییرات آگاه ساختند.
بنابر روایت پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، به بررسی فضای سیاسی و اجتماعی آن دوران در اردبیل می‌پردازد و نقش وعاظ، علما و نهادهای امنیتی در مدیریت اوضاع را مورد تحلیل قرار می‌دهد. همچنین، به نحوه برخورد رژیم با سخنرانی‌های انتقادی در مساجد، جلسات امنیتی مسئولان استانی برای کنترل اوضاع، و واکنش جامعه مذهبی نسبت به اقدامات حکومت پهلوی اشاره شده است:
«استاندار آذربایجان شرقی اعلام کرد که در شب نوزدهم رمضان، آقای سید عبدالکریم موسوی در مسجد بزرگ اردبیل سخنرانی کرد. این سخنرانی، به نظر سازمان اطلاعات و امنیت و رئیس شهربانی اردبیل، تحریک‌آمیز و مغایر با دستورات صادره تشخیص داده شد. بنابراین، نوار سخنرانی توسط ساواک اردبیل به ساواک تبریز ارسال شد و درباره تعقیب و دستگیری ناطق، کسب تکلیف گردید. شهربانی محلی نیز در این خصوص، نظر شهربانی تبریز را جویا شد.»
بررسی اسناد و گزارش‌های برجای‌مانده از ژاندارمری نشان می‌دهد که انتقاد از رژیم پهلوی، محدود به مساجد و سخنرانی‌های وعاظ و علمای انقلابی اردبیل نبود؛ بلکه چنین رویکردی در مناطق اطراف نیز گزارش شده است. یکی از این گزارش‌ها، به سخنرانی انتقادی حاجی حسین حلیمی در نمین، در منزل فیروزخان (کارمند مرزبانی نمین) در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۴۱ اشاره دارد.
هنوز جامعه از تب‌وتاب مبارزه با تصویب‌نامه ضد اسلامی انجمن‌های ایالتی و ولایتی نیفتاده بود که شاه شخصاً وارد میدان شد و لوایح شش‌گانه‌ای را اعلام کرد. او تصویب این لوایح را از طریق مراجعه به آرای عمومی و برگزاری رفراندوم خواستار شد. علما و مراجع نسبت به روند غیرقانونی این رفراندوم موضع‌گیری کردند، اما شاه مصمم بود که به هر قیمتی آن را عملی کند. علمای اردبیل نیز در تبعیت از مراجع تقلید، در سخنرانی‌های خود به مخالفت با انقلاب سفید پرداختند.
فرماندار وقت اردبیل در گزارشی به استاندار آذربایجان شرقی اعلام کرد:
«از بررسی گزارش‌های شهربانی، مشخص شد که سخنان برخی از وعاظ مضر به منافع و مصالح عالیه کشور شاهنشاهی است. بنابراین، کمیسیونی تشکیل و تصمیمات لازم اتخاذ شد. بر اساس این تصمیم، به مقامات انتظامی توصیه شد که از تکرار چنین سخنرانی‌هایی جلوگیری کنند، زیرا در این شرایط حساس که گام‌های مؤثری در مسیر رفاه و آسایش مردم و بهبود وضعیت اجتماعی برداشته می‌شود، ممکن است این‌گونه سخنان، زمینه‌ای برای فعالیت عناصر مخرب باشد. لذا طبق دستورات دریافتی از نهادهای تابعه، از آن جلوگیری به عمل آید.»
استاندار آذربایجان شرقی در پاسخ به این گزارش، دستور بررسی دقیق را صادر کرد تا مشخص شود که آیا سخنان وعاظ برخلاف مصالح کشور بوده است یا خیر. او همچنین دستور داد که رونوشت گزارش سخنرانی‌ها به شهربانی و ساواک استان ارسال شود تا مأموران در اردبیل دستورهای لازم را دریافت کنند.
برگزاری رفراندوم و واکنش‌ها
رفراندوم تصویب لوایح شاه و ملت یا همان انقلاب سفید، علی‌رغم مخالفت‌های گسترده علما و مراجع، برگزار شد؛ اما مخالفت‌ها و اعتراضات همچنان ادامه یافت. با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان ۱۳۴۱، مسئولان استان تلاش کردند تا برای شب‌های احیا، پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند. در جلسه‌ای که با همین هدف تشکیل شد و با حضور علی دهقان (استاندار)، تیمسار آزموده (فرمانده لشکر ۲ آذربایجان شرقی)، سرتیپ مهرداد (رئیس ساواک آذربایجان شرقی)، سرتیپ عطایی (سرپرست شهربانی‌های آذربایجان شرقی) و سرهنگ طباطبا وکیلی (فرمانده ژاندارمری آذربایجان) برگزار گردید، استاندار درباره وضع حساس اردبیل در ایام عزاداری، خصوصاً روزهای ۱۹ و ۲۱ رمضان گزارشی ارائه داد. پس از بحث و بررسی، کمیسیون تصمیم گرفت که سرهنگ طباطبا وکیلی، که سابقه حضور در اردبیل را داشت، به این شهر اعزام شود و به روحانیون، تذکرات لازم داده شود.
ادامه مخالفت‌ها و سخنرانی‌های انتقادی
در ایام ماه مبارک رمضان، آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی در مسجد میرزا علی‌اکبر، سخنرانی‌های خود را ادامه داد. او در نوزدهم بهمن طی سخنانی به انتقاد از وضعیت اجتماعی کشور پرداخت و همچنین به شایعاتی که عوامل حکومت درباره ارتباط علما با مالکان بدنام منتشر کرده بودند، پاسخ داد و گفت:
»برخی اشخاص کثیف، رشوه‌بگیر و خائن به مملکت و اسلام، می‌گویند که مالکان بدنام، مبالغ هنگفتی در اختیار علما گذاشته‌اند تا تبلیغ کنند. این در حالی است که پول در دست مالکان نیست، بلکه در سفارتخانه‌ها موجود است.»
وی همچنین به مسئله امتیاز تنباکو در دوران ناصرالدین‌شاه اشاره کرد و گفت که میرزای شیرازی با یک فتوا، امتیاز تنباکو را از بین برد و ملت ایران را نجات داد. او سپس تأکید کرد که: «علما، همچنان خادمان واقعی مملکت هستند، نه وزرا، وکلا و رؤسای ادارات»
آیت‌الله موسوی اردبیلی در شب ۲۵ بهمن ۱۳۴۱ نیز در مسجد میرزا علی‌اکبر مجتهد سخنرانی کرد. محتوای این سخنان، انتقاد از وضعیت تحصیل و بیکاری جوانان و حیف‌ومیل اموال در ادارات دولتی بود.
گزارش مأموران امنیتی از شب‌های احیا
در شب ۲۱ رمضان (۲۷ اسفند ۱۳۴۱)، مراسم شب احیا با حضور گسترده مردم برگزار شد. گزارش ستوان یکم آموزگار از این مراسم، شامل بخش‌هایی از سخنان آیت‌الله موسوی اردبیلی است. او پس از اشاره به تعمیر مسجد و کمک مالی بازاریان، درباره عقل و جایگاه آن در نهاد انسان سخن گفت. سپس، به مسئله تقلید و خطرات تقلید از فرهنگ غربی پرداخت و اظهار داشت:
«در قرن ۱۸، اروپا تکانی خورد و انقلاب کبیر فرانسه رخ داد. آنان کشیش‌ها و کلیساها را عامل عقب‌ماندگی دانستند، کشیش‌ها را کشتند و از خون آن‌ها، نهر جاری ساختند. اما امروز همین لامذهبی به ایران نیز کشیده شده است، برخی جوانان روحانیون را عامل استعمار و ارتجاع می‌دانند.»
وی در ادامه گفت: «در مملکت ما لامذهبی را ترویج کرده‌اند، در حالی که خودشان صنایع و اقتصاد را در اختیار دارند. آمریکا در همین زمان کلیساهای خود را گسترش داده و حتی کودکان را به کلیسا برده، با دادن اسباب‌بازی آن‌ها را تشویق به حضور در کلیسا می‌کند.»
او همچنین به مبارزات مهاتما گاندی، محمدعلی جناح و جواهر لعل نهرو علیه استعمار انگلیس اشاره کرد و اشعاری از اقبال لاهوری و لاهوتی قرائت نمود. در پایان، ذکر مصیبت خواند و مجلس را خاتمه داد.
منبع:
انقلاب اسلامی در اردبیل، دکتر رجب ایزدی، رحیم نیک بخت، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۹.
source