تا سال ۲۰۵۰ یک‌سوم جمعیت ایران سالخورده خواهند بود

دکتر محمدجواد محمودی، رییس موسسه تحقیقات جمعیت ایران و رئیس سابق کمیته جمعیت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی  درباره پیامدهای سالمندی در ایران می گوید: بر اساس نتایج پیش‌بینی‌های اخیر سازمان ملل که در سال ۲۰۱۷ بر مبنای آمارهای رسمی کشور بازنگری شده است،  نشان می‌دهد که در هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال ۱۴۲۰ سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت؛ و نرخ رشد جمعیت در هر سه سناریو کاهشی خواهد بود. در سناریوی حد پایین در سال ۱۴۰۹ نرخ رشد جمعیت ایران به حدود صفر می رسد و بر مبنای سناریوی حد متوسط در سال ۱۴۲۹ نرخ رشد جمعیت ایران منفی می شود.

سالخوردگی جمعیت و عوامل موثر بر آن

سالخوردگی جمعیت محصول گذار جمعیتی است

دکتر محمدجواد محمودی در گفت وگو با خبرنگار شفقنا آینده در خصوص پیامدهای اقتصادی و اجتماعی سالخوردگی جمعیت در ایران با بیان اینکه اخیرا تحقیقات جامعی در این خصوص انجام شده اظهار داشت: این تحقیقات نشان می دهد؛ سالخوردگی فرایندی است که از طریق آن نسبت افراد مسن در جمعیت افزایش یافته و نسبت افراد جوان کاهش می یابد. عوامل سالخوردگی را باید در تغییرات مرگ و میر و باروری بدانیم. البته عامل اصلی تغییرات ساختار سنی و سالخوردگی، کاهش باروری است. در واقع زمانی که کاهش مرگ و میر در همه سنین رخ می دهد، تاثیر کمی را بر ترکیب سنی دارد ولی کاهش مرگ و میر در سال های پایانی زندگی می تواند تاثیر قابل توجهی را بر سالخوردگی داشته باشد. مکانیزم این فرایند بدین صورت است که با توسعه اقتصادی – اجتماعی و بهبود شرایط بهداشتی، مرگ و میر کاهش یافته و امید زندگی افزایش می یابد و لذا تعداد بیشتری از افراد به سنین بالاتر می رسند و زمانی که این فرآیند با کاهش باروری همراه باشد، تغییر ساختار سنی را در پی دارد. به این صورت که با پایین آمدن باروری، سهم افراد جوان در جمعیت کم می شود و در طول زمان وزن جمعیت از گروه های سنی جوان به گروه های سنی بالاتر منتقل شده و نسبت افراد سالخورده به کل جمعیت، روبه افزایش می گذارد. در واقع می توان گفت که سالخوردگی جمعیت محصول گذار جمعیتی است.

تا سال ۱۴۲۰ سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت

در سال ۱۴۲۹ نرخ رشد جمعیت ایران منفی می شود

وی افزود: بر اساس نتایج پیش‌بینی‌های اخیر سازمان ملل که در سال ۲۰۱۷ بر مبنای آمارهای رسمی کشور بازنگری شده است،  نشان می‌دهد که در هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال ۱۴۲۰ سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت؛ و نرخ رشد جمعیت در هر سه سناریو کاهشی خواهد بود. در سناریوی حد پایین در سال ۱۴۰۹ نرخ رشد جمعیت ایران به حدود صفر می رسد و بر مبنای سناریوی حد متوسط در سال ۱۴۲۹ نرخ رشد جمعیت ایران منفی می شود.

جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۸۳ میلیون نفر می رسد

وی تصریح کرد: تغییرات حجم جمعیت ایران بر اساس سناریوهای سازمان ملل، نیز تا ۸۵ سال آینده نشان می‌دهد که در صورت ادامه روند کنونی کاهش باروری بر اساس سناریوی حد پایین، جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ به حدود ۸۳ میلیون نفر، در سال ۱۴۳۹ به حدود ۷۸ میلیون نفر و تا سال ۱۴۷۹ به حدود ۴۲ میلیون نفر کاهش خواهد یافت (در بازنگری سال ۲۰۱۵ پیش بینی شده بود که جمعیت ایران در همین سال(۱۴۷۹) به حدود ۳۹ میلیون نفر کاهش یابد). همچنین در صورت تحقق الگوی رشد متوسط، جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۹ به حدود ۹۲ میلیون نفر، سپس تا سال ۱۴۷۹ به حدود ۷۲ میلیون نفر کاهش خواهد یافت.

جمعیت سالمندان با رشد ۳.۶۲ درصدی معادل سه برابر رشد کل جمعیت کشور در حال افزایش است

تا سال ۲۰۲۵ نزدیک ۱۲ درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالای ۶۰ سال قرار خواهد گرفت

تا سال ۲۰۵۰ کمتر از یک‌سوم کل جمعیت ایران سالخورده خواهند بود

این جمعیت شناس ادامه داد: در بیان سرعت افزایش سالمندی در کشور همین بس که در مقایسه با رشد ۱.۲۴ درصدی کل جمعیت کشور در آخرین سرشماری، جمعیت سالمندان با رشد ۳.۶۲ درصدی با سرعتی معادل سه برابر رشد کل جمعیت کشور در حال افزایش است. بر اساس پیش‌بینی که بر اساس سناریو حد متوسط سازمان ملل بازنگری شده در سال ۲۰۱۷، انجام‌شده است، تا سال ۲۰۲۵ نزدیک ۱۲ درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالای ۶۰ سال قرار خواهد گرفت و این نسبت تا سال ۲۰۵۰ به ۳۲درصد خواهد رسید، یعنی کمی کمتر از یک‌سوم کل جمعیت ایران سالخورده خواهند بود و تا سال ۲۰۸۰ به حداکثر حدود ۴۰ درصد خواهد رسید.

جمعیت سالمندان در جهان

پیش بینی می شود تعداد افراد مسن در سال ۲۰۵۰ در جهان دو برابر شود

محمودی با اشاره به اینکه در سال ۲۰۱۹، ۷۰۳ میلیون نفر ۶۵ سال یا بیشتر در جهان وجود داشت گفت: پیش بینی می شود تعداد افراد مسن در سال ۲۰۵۰ دو برابر شود و به ۱.۵ میلیارد نفر برسد. در سطح جهان، سهم جمعیت بالای ۶۵ سال از ۶ درصد در سال ۱۹۹۰، به ۹ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. پیش بینی می شود که این نسبت تا سال ۲۰۵۰ به ۱۶ درصد افزایش یابد، به طوری که از هر ۶ نفر در جهان یک نفر ۶۵ سال یا بیشتر سن خواهد داشت. حدود یک نفر از هر سه فرد مسن امروز و در سال ۲۰۵۰ در آسیای شرقی و جنوب شرقی زندگی می کند. . با افزایش سن جمعیت، سهم افراد در سن کار (۲۵ تا ۶۴ سال) و مسن تر (۶۵+ سال) افزایش می یابد، در حالی که سهم کودکان (۰ تا ۱۴ سال) و جوانان (۱۵ تا ۲۴ سال) کاهش می یابد. – سرعت پیری جمعیت در شرق و جنوب شرق آسیا سریع ترین است. همه مناطق افزایش امید زندگی را تجربه کرده اند ، بیشترین افزایش را در جنوب صحرای آفریقا شاهد بوده ایم. در اکثر نقاط جهان، بقای بیش از ۶۵ سالگی در حال بهبود است.  مزیت طول عمر زنان نسبت به مردان منجر به افزایش جمعیت مسن تر زنان می شود.

در سال ۲۰۵۰، ۸۰ درصد از سالمندان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط زندگی خواهند کرد

سرعت پیری جمعیت بسیار سریعتر از گذشته است

وی تصریح کرد: همه کشورها برای اطمینان از اینکه سیستم‌های بهداشتی و اجتماعی خود برای استفاده حداکثری از این تغییرات جمعیتی آماده باشند، با چالش‌های بزرگی مواجه هستند. در سال ۲۰۵۰، ۸۰ درصد از سالمندان در کشورهای با درآمد پایین و متوسط زندگی خواهند کرد. سرعت پیری جمعیت بسیار سریعتر از گذشته است. در سال ۲۰۲۰، تعداد افراد ۶۰ سال و بالاتر از کودکان کمتر از ۵ سال بیشتر بود. بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۵۰، نسبت جمعیت بالای ۶۰ سال جهان تقریباً به دو برابر افزایش خواهد یافت و از ۱۲ درصد به ۲۲ درصد خواهد رسید. تا سال ۲۰۳۰، از هر ۶ نفر در جهان یک نفر ۶۰ سال یا بیشتر خواهد بود. در این زمان، سهم جمعیت ۶۰ ساله و بالاتر از ۱ میلیارد در سال ۲۰۲۰ به ۱.۴ میلیارد افزایش خواهد یافت. تا سال ۲۰۵۰، جمعیت افراد ۶۰ ساله و بالاتر در جهان دو برابر خواهد شد (۲.۱ میلیارد). پیش بینی می شود تعداد افراد ۸۰ ساله یا بیشتر بین سال های ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ سه برابر شود و به ۴۲۶ میلیون نفر برسد. در حالی که این تغییر در توزیع جمعیت یک کشور به سمت سنین بالاتر – که به عنوان پیری جمعیت شناخته می شود – در کشورهای با درآمد بالا آغاز شد (به عنوان مثال در ژاپن ۳۰ درصد از جمعیت در حال حاضر بالای ۶۰ سال سن دارند)، اکنون این جمعیت کم و متوسط است. کشورهای درآمدی که بیشترین تغییر را تجربه می کنند. تا سال ۲۰۵۰، دو سوم جمعیت بالای ۶۰ سال جهان در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی خواهند کرد.

پیامدهای سالمندی

بیش از ۵۵ میلیون نفر در سراسر جهان مبتلا به زوال عقل هستند

زنان سال‌های زندگی با ناتوانی و مرگ و میر بیشتری را به دلیل زوال عقل تجربه می‌کنند

وی در مورد پیامدهای سالمندی گفت: در حال حاضر بیش از ۵۵ میلیون نفر در سراسر جهان مبتلا به زوال عقل هستند که بیش از ۶۰ درصد آنها در کشورهای با درآمد کم و متوسط زندگی می کنند. هر سال نزدیک به ۱۰ میلیون مورد جدید وجود دارد. زوال عقل ناشی از انواع بیماری ها و آسیب هایی است که بر مغز تأثیر می گذارد. بیماری آلزایمر شایع‌ترین شکل زوال عقل است (۶۰ تا ۷۰ درصد موارد). زوال عقل در حال حاضر هفتمین علت مرگ و میر و یکی از علل عمده ناتوانی و وابستگی در میان سالمندان در سطح جهان است. در سال ۲۰۱۹، زوال عقل در سطح جهان ۱.۳ تریلیون دلار هزینه داشت که تقریباً ۵۰٪ از این هزینه ها مربوط به مراقبت های ارائه شده توسط مراقبان غیررسمی (به عنوان مثال اعضای خانواده و دوستان نزدیک) است که به طور متوسط ۵ ساعت مراقبت و نظارت در روز را ارائه می دهند. زنان بطور مستقیم و غیرمستقیم به طور نامتناسبی تحت تأثیر زوال عقل قرار می گیرند. زنان سال‌های زندگی با ناتوانی و مرگ و میر بیشتری را به دلیل زوال عقل تجربه می‌کنند، اما همچنین ۷۰ درصد از ساعات مراقبت را برای افراد مبتلا به دمانس فراهم می‌کنند.

تقریباً ۱۴ درصد از بزرگسالان ۶۰ سال و بالاتر با یک اختلال روانی زندگی می کنند

رییس موسسه تحقیقات جمعیت ایران با بیان اینکه تنهایی و انزوای اجتماعی از عوامل کلیدی پر خطر برای شرایط سلامت روان در باقیمانده سالهای زندگی هستند اظهار داشت: تقریباً ۱۴ درصد از بزرگسالان ۶۰ سال و بالاتر با یک اختلال روانی زندگی می کنند. اختلالات روانی در میان سالمندان ۱۰.۶ درصد از کل سال های زندگی با معلولیت را برای این گروه سنی تشکیل می دهد. پدیده سالخوردگی بر اندازه و ترکیب نیروی کار، که نقش مهمی در رشد اقتصادی دارد، تأثیر می گذارد. مشارکت در نیروی کار به همراه افزایش سن، کاهش می یابد لذا هرچه جمعیت سالخورده تر شود، مشارکت کمتری نیز در تولید اقتصادی بخصوص در بخش کشاورزی یا کار بر دارد. کاهش تعداد شاغلان می تواند اثرهای منفی را بر رشد اقتصادی و تأمین رفاه همگانی در سطح کلان داشته باشد. در واقع با کاهش رشد جمعیت، وظیفه تامین نیاز های روز افزون سالمندان سنگین تر شده و این مسئله، بر شیوه تولید کالا و خدمات و کارایی کلی اقتصاد تأثیرگذار است.

رشد اقتصادی می تواند به صورت منفی تحت تاثیر افزایش سهم افراد سالمند در جمعیت باشد

وی تصریح کرد: رشد اقتصادی رابطه نزدیکی با درآمد، مصرف، سرمایه گذاری و پس انداز دارد. الگو و میزان مصرف با افزایش سن دچار تغییر می شود. برای مثال افراد مسن تر در مقایسه با افراد جوان عموما به هزینه کردن سهم بیشتری از درآمدشان در بخش مسکن و خدمات اجتماعی گرایش دارند، لذا رشد اقتصادی می تواند به صورت منفی تحت تاثیر افزایش سهم افراد سالمند در جمعیت باشد، چرا که توانایی پس انداز با افزایش سن کاهش می یابد و این امر به میزان پس انداز و به تبع آن توانایی سرمایه گذاری، در کل اقتصاد تاثیر می گذارد و از طرف دیگر باعث افزایش مصرف جامعه گردد. (افزایش جمعیت مصرف کننده سطح رفاه را پائین می آورد)

کاهش رشد جمعیت سبب کاهش ۴۰ درصدی رشد اقتصادی در ۵۰ سال آینده در مقایسه با۵۰ سال گذشته می شود

محمودی با اشاره به اینکه کاهش رشد جمعیت که موجب کاهش افراد در سن کار می شود؛ سبب کاهش ۴۰ درصدی رشد اقتصادی در ۵۰ سال آینده در مقایسه با۵۰ سال گذشته می شود اظهار داشت: برای جبران کاهش رشد افراد در سن کار، بهره وری نیروی کار باید به نسبت روند تاریخی خود ۸۰ درصد افزایش پیدا کند تا از کاهش نرخ رشد اقتصادی جهان جلوگیری شود. در ۵۰ سال گذشته نرخ رشد ۶ برابر افزایش یافته است و متوسط درآمد سرانه تقریبا سه برابر شده است. تخمین زده می شود نصف این افزایش به خاطر بهره وری بوده است و نصف دیگر به خاطر افزایش رشد نیروی کار. نرخ رشد اشتغال از سال ۱۹۶۴ بطور متوسط ۱.۷ درصد بوده و پیش بینی می شود در دهه های آینده به ۰.۳ درصد کاهش یابد. در جهانی که دیگر نمی توانیم برای افزایش رشد اقتصادی به افزایش عرضه نیروی کار متکی باشیم افزایش بهره وری تنها چاره کار خواهد بود.

وی افزود: در بین ۲۰ کشور مورد مطالعه تنها نیجریه در ۵۰ سال آینده با افزایش نرخ رشد اقتصادی و نرخ رشد اشتغال با توجه به روندهای جمعیتی مواجه خواهد بود. ترکیه ، آرژانتین و آفریقای جنوبی با افزایش تولید ناخالص داخلی سرانه مواجه خواهند بود. خیلی از کشورها از جمله ژاپن، آلمان ، روسیه ، ایتالیا و چین با کاهش آشکار نرخ اشتغال مواجه خواهند بود. تحقیقات نشان می دهد که نرخ رشد تولید ناخالص داخلی در آمریکا از ۲.۹ درصد نرخ رشد سالانه به ۱.۹ درصد می رسد یا به عبارتی دیگر یک سوم کاهش پیدا می کند. این بهتر از کاناداست که نرخ رشد آن به نصف تقلیل پیدا می کند و از ۳.۱ درصد به ۱.۵ درصد برسد. بر مبنای تولید ناخالص داخلی سرانه، این رشد از ۱.۹ به ۱.۳ درصد کاهش پیدا می کند. محققان می گویند که برای همه۲۰ کشور به عنوان یک کل؛ سه چهارم ابزاری که برای افزایش بهره وری می تواند مورد استفاده قرار گیرد موجود است. برای کشورهای توسعه یافته بهترین عملکرد آنها فقط می تواند ۵۵ درصد افزایش بهره وری را برای جبران کاهش رشد اقتصادی را رقم بزند. باقی ابزاری که برای افزایش بهره وری نیاز داریم از طریق راه و روشهای نوینی بدست خواهد آمد که فعلا در دسترس نیست.

این استاد دانشگاه ادامه داد: برای رسیدن به این بهره وری که دانشش موجود است راهکارهایی از طرف اقتصاددانان برای افزایش رشد اقتصادی پیشنهاد شده است از جمله؛ افزایش نرخ مشارکت زنان، جوانان و سالمندان ارتقاء سطح آموزش و انعطاف پذیری بازار کار، افزایش تجارت خارجی و سرمایه گذاری در زیرساختها. آقای منیکا، نمونه ژاپن را به عنوان یک داستان هشداردهنده اشاره می کند. “ما برای یک مدت طولانی است که مشاهده می کنیم بخش های بزرگی از اقتصاد ژاپن مولد نیست ” او می گوید به همین دلیل ما شاهد رکود در این کشور هستیم. اثرات عملی افت ۴۰درصدی در رشد جهانی چیست؟ این بدان معنی است که استاندارد جهانی زندگی به جای اینکه در ۵۰ سال آینده ۲.۸ برابر شود؛ ۲.۳ برابر افزایش می یابد، به عبارت دیگر، نسل های بعد رفاه کمتر از پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ خود را ببینید.

تغییر الگوی سرمایه گذاری

محمودی با بیان اینکه مخارج سرمایه گذاری به جای سرمایه گذاری زیر بنایی و تولیدی که نیاز اصلی برای رشد و توسعه هر اقتصادی می باشد، صرف سرمایه گذاری هایی خواهد شد که پاسخگوی چالش های پدیده سالمندی باشد گفت: با توجه به رشد ۳/۵ الی ۴/۵ در صدی جمعیت سالخورده، همانطور که ذکر شد، از جمعیت افراد در سن کار کم می شود.( توان تولید ملی کم می شود) و سطح اشتغال پائین می آید. هر درصدی از اشتغال، به یک سطح از درآمد ملی وابسته است. هرچه از درصد اشتغال جامعه ای کم شود، عرضه کل (ارزش پولی کالاها و خدمات تولید شده بنگاه های اقتصادی در یک دوره یک ساله ) به نسبت تقاضای کل که شامل مخارج سرمایه گذاری بنگاه ها و مخارج مصرفی خانوار ها می باشد، کاهش می یابد. تقاضا یا به عبارت دیگر مخارج مصرفی خانوارهای سالمند، اگر خوشبینانه بگوئیم، اگر افزایش نیابد، ثابت باقی خواهد ماند.( مصرف القایی و مصرف مستقل). این مسئله باعث فشار تورمی خواهد شد.

بخش بزرگی از فشارهای سالخوردگی جمعیت مربوط به هزینه هایی است که جامعه باید برای حفظ سلامتی سالمندان صرف کند

هزینه های سالمندان بصورت تصاعدی در حال افزایش است

این جمعیت شناس افزود: کاهش ظرفیت مالیاتی و به تبع آن کاهش دریافت مالیات دولت ها و افزایش هزینه های انتقالی، هزینه‌هاى انتقالى در حقیقت هزینه‌هائى هستند که به‌صورت یک‌طرفه از سوى دولت‌ها به اقشار آسیب‌پذیر و واحدهاى مشخص‌شده در قانون پرداخت مى‌گردد و در قبال پرداخت این هزینه‌ها، کالا یا خدماتى دریافت نمى‌شود. به‌عبارت دیگر، انتقال درآمد یا قدرت خرید از یک واحد به واحد دیگر است. این هزینه‌ها در تولید ناخالص ملی، منظور نمى‌گردد، ولى در محاسبهٔ درآمد قابل تصرف افراد به حساب مى‌آیند. یکى از اثرات فورى این نوع هزینه‌ها در جامعه، افزایش تقاضا و مصرف در سطح جامعه است و به‌عنوان وظیفه توزیعى دولت‌ها محسوب مى‌گردد.(کاهش زیاد درآمد و افزایش مصرف دولت) بخش بزرگی از فشارهای سالخوردگی جمعیت مربوط به هزینه هایی است که جامعه باید برای حفظ سلامتی سالمندان صرف کند. هزینه های سالمندان بصورت تصاعدی در حال افزایش است.افزایش این هزینه های سربار از آن جهت وضعیت وخیم تری می یابد که جمعیت فعال، انگیزه کمتری برای نگهداری از سالمندان دارند و مخارج درمانی سالمندان بالاتر از کودکان است.

اگرچه ما طولانی تر از دهه‌های پیش زندگی می‌کنیم، اما لزوماً زندگی سالم‌تری نداریم

وی تصریح کرد: گزارش نمایه سلامت برای انگلستان، نشان می‌دهد که اگرچه ما طولانی تر از دهه‌های پیش زندگی می‌کنیم، اما لزوماً زندگی سالم‌تری نداریم. این روند بحث را در مورد سؤال و فرصت هایی که جامعه سالخورده ارائه می دهد، باز می کند. همانطور که در گزارش نمایه سلامت برای انگلستان، توضیح داده شده است، میزان مرگ و میر به طور کلی در طول زمان، هم به طور کلی و هم به دلایل مختلف، بهبود یافته است، اگرچه از سال ۲۰۱۱ روند بهبود کلی کاهش یافته است. به عنوان مثال، میزان مرگ و میر ناشی از بیماری قلبی و سکته مغزی از سال ۲۰۰۱، هم برای مردان و هم برای زنان، به نصف رسیده است، و میزان مرگ و میر برای برخی از سرطان‌های اصلی (مانند سرطان ریه در مردان و سرطان سینه در زنان) نیز کاهش یافته است. از سوی دیگر، مرگ و میر ناشی از زوال عقل هم در مردان و هم در زنان افزایش یافته است.این روندها تا حدی منعکس کننده این واقعیت است که ما در حال حاضر پیشگیری و درمان بهتری برای برخی از بیماری ها داریم، و اکثر مرگ و میرها در حال حاضر در میان افراد ۷۵ ساله و بالاتر رخ می دهد، اما همچنین نشان دهنده افزایش آگاهی و تشخیص بیماری هایی مانند زوال عقل است.

با افزایش سن، شیوع چند بیماری به صورت همزمان نیز افزایش می‌یابد

وی تاکید کرد: یکی از محرک های مخارج سلامت، سن است که تا حدودی به این دلیل است که با افزایش سن، شیوع چند بیماری به صورت همزمان نیز افزایش می‌یابد.  هزینه مراقبت از افراد مسن – با در نظر گرفتن خدمات بهداشتی بیمارستان و جامعه، خدمات بهداشتی خانواده و خدمات دارویی – با افزایش سن افزایش می یابد. ایجاد مشکل برای صندوق های تامین اجتماعی یا بازنشستگی، صندوق های تامین اجتماعی یا بازنشستگی با مشکل مواجه خواهند شد. به خاطر کاهش افراد در سن کار ، پرداختی آنها ( حق بیمه پرداختی ) به صندوق های بازنشستگی کاهش، مصارف صندوق ها افزایش و به تبع آن توان صندوق ها کاهش خواهد یافت.