کتابخانه مسجد الاقصی؛ گنجینه‌ای علمی از تاریخ امت اسلامی + فیلم

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تارنمای شبکه الجزیره در گزارشی به بررسی کتابخانه کهن مسجد الاقصی واقع در شهر قدس پرداخته است.

بنابر روایت از ایکنا، این کتابخانه مشتمل بر کتب، مذهبی، تاریخی، ادبی، فقهی (فقه مذاهب چهارگانه اهل سنت)، تفسیری و حدیثی است.

کتابخانه مسجد الاقصی در بخش غربی این مسجد و در کنار مسجد قبله بین مصلای این مسجد و موزه اسلامی واقع است.

تاریخ کتابخانه مسجد الاقصی

ساخت کتابخانه مسجد الاقصی به دوران ایوبی باز می‌گردد و در طول تاریخ پرفراز و نشیب آن، مراحل مختلفی را طی کرده است که هرکدام نام‌های مختلفی داشته‌اند:

اول: خزانه مسجد مبارک الاقصی

مسجد الاقصی دارای خزانه‌ای بوده است که از زمان امویان کتب خطی در آن نگهداری می‌شده است و به احتمال زیاد در دوران عباسیان که ساخت کتابخانه‌ها در آن دوران رونق گرفته بود، توسعه یافت. در این دوران واردات کاغذ نیز رشد داشت و صنعت چاپ کتاب به شکوفایی رسید.

پس از آنکه خزانه مسجد قبة صخره (در مجاورت مسجد الاقصی) از مصحف‌ها و کتب مختلف پر شد، نیاز به مسئولی که به این کتابخانه رسیدگی کند، احساس شد. لذا قاضی قدس شخصی را به عنوان مسئول خزانه با هدف حفظ سلامت کتب، نسخ خطی و نظارت بر مرمت و نگهداری آنها تعیین کرد. این شخص نیز جانشینی برای زمان عدم حضور خود مشخص کرد.

دوم: خانه کتاب مسجد الاقصی

ساختمان کتابخانه چندین بار تغییر پیدا کرد و در قرن بیستم از ساختمان‌های متعددی برای کتابخانه استفاده شد. در سال ۱۳۴۰ هـ/ ۱۹۲۰م مجلس اعلای اسلامی در شهر قدس تأسیس شد و یکی از نخستین اقدامات این مجلس، تأسیس خانه کتاب مسجد الاقصی بود.

این خانه کتاب در ۲ اکتبر ۱۹۲۲م/ ۱۲ ربیع الاول ۱۳۴۱هـ افتتاح شد و مقر آن گنبد النحویه – که مدرسه نحو و ادبیات عرب بود – واقع در سمت جنوب گنبد صخره بود.

خانه کتاب مسجد الاقصی در زمان خود رسالتی که برای آن تأسیس شده بود را محقق کرد و کتب بسیاری در علوم دین و زبان‌ عربی را چه از طریق خریداری یا وقف یا اهدا جمع‌آوری کرد.

بسیاری از نسخ خطی این کتابخانه از طریق وقف جمع‌آوری شد و تعدادی نیز در دو مسجد الاقصی و گنبد صخره و مدارس موجود در داخل مسجد الاقصی بدست آمد.
سوم: کتابخانه مسجد الاقصی
خانه کتاب مسجد الاقصی به تدریج توسعه یافت تا اینکه شهرت علمی زیادی بدست آورد. اما شرایط حاکم بر منطقه مانعی بر سر راه ادامه کار کتابخانه و انجام رسالت آن بود، لذا پس از چند سال این کتابخانه به مکان دیگری منتقل شد و برخی از کتاب‌های آن در حین نقل و انتقال گم شد.

اداره اوقاف اسلامی قدس شریف وابسته به وزارت اوقاف و امور و مقدسات اسلامی فلسطین، در سال ۱۳۹۶هـ/ ۱۹۷۶م کتابخانه‌ای را تحت عنوان «کتابخانه مسجد مبارک الاقصی» در ساختمان مدرسه اشرفیه افتتاح کرد و محتویات کتابخانه به ساختمان جدید آن منتقل شد. سپس این کتابخانه در سال ۱۴۲۰هـ/ ۲۰۰۰م به مسجد النساء انتقال یافت.

این کتابخانه یک ساختمان بلند یک طبقه است که شامل یک حجره کوچک برای مدیر و معاون اوست و یک سالن متوسط دارد که اقدامات فنی و اداری انجام می‌شود. همچنین این کتابخانه دارای یک سالن بزرگ برای مطالعه است.

شایان ذکر است که این ساختمان برای کتابخانه تأسیس نشده است و از رطوبت، کمبود نور طبیعی، تهویه نامناسب و عدم امکان توسعه در آینده رنج می‌برد.

تجهیزات کتابخانه شامل قفسه‌های کتاب، واحد فهرست کتب، انواع میز، کمد و قفسه‌های عرضه کتب و نشریات، صندلی، چرخ دستی کتب، قفسه فایل‌ها و … است.

این کتابخانه همچنین شامل تجهیزاتی چون دستگاه‌های نویسندگی، کپی و تصویربرداری، کامپیوتر و دستگاه‌های میکروفیلم و … است.

محتوای کتابخانه

کتابخانه مسجد الاقصی تا سال ۲۰۲۵ حاوی بیش از ۱۲۰ هزار جلد کتاب با موضوعات متنوع علوم دینی، تصوف، علوم عربی، تاریخ، جغرافیا، سیاست، ادبیات، جامعه شناسی و … است.

مسئولان کتابخانه، کتب و نسخ خطی آن را در ۳ بخش تقسیم بندی کرده‌اند:
بخش اول: کتابخانه عمومی؛ شامل حدود ۱۱۰ هزار کتاب در علوم مختلف.
بخش دوم: کتابخانه کودکان؛ شامل بیش از ۹ هزار کتاب.
بخش سوم: کتابخانه نسخ خطی؛ شامل ۱۱۴۳ نسخه خطی که اکثر آنها به دوره عثمانی باز می‌گردد و در بین آنها تعداد زیادی مصحف وجود دارد. ۸۰ درصد از این نسخ خطی در دوره عثمانی و برخی از آنها در استانبول نسخه‌برداری شده است.

نسخ خطی موجود در این کتابخانه شامل نسخ خطی خانه کتاب مسجد الاقصی، نسخ خطی شیخ خلیل الخالدی و نسخ خطی شیخ محمد الخلیلی است و تعدادی از این نسخه‌های خطی نیز از سوی کتابخانه‌های شخصی و کتابخانه‌های موجود در بیت‌المقدس به این کتابخانه اهدا شده است.

اسناد و منابع تاریخی نشان می‌دهند که تاریخ قدیمی‌ترین نسخه خطی این کتابخانه به قرن ششم هجری باز می‌گردد که نوشته خطیب بغدادی در سال ۴۶۳ هـ (۱۰۷۱ میلادی) است.

آمارها نشان می‌دهد که تعداد کتب چاپی جدید تا حدود سال ۲۰۲۵ به بیش از ۱۶۰ هزار کتاب رسیده است.

کتب و مجلات نفیس

کتابخانه مسجد الاقصی حاوی هزاران کتاب و مجله چاپی مربوط به آغاز قرن بیستم است که بسیار گرانبها و نفیس است و بخشی از این کتاب‌ها و مجلات به زبان ترکی نوشته شده است.

این کتابخانه همچنین مجموعه‌ای ارزشمند از روزنامه‌ها و مجلات را داراست که از اواخر دوره عثمانی تا پایان استعمار انگلیس در فلسطین منتشر شده است. تعداد این روزنامه‌ها بالغ بر ۲۲ روزنامه و مجله است که تاریخ برخی از آنها به سال ۱۹۲۳ میلادی باز می‌گردد.

از جمله این روزنامه‌ها، روزنامه فلسطین از عیسی داوود است که در یافا منتشر می‌شده و این کتابخانه مجموعه‌ کاملی از آن را نگهداری می‌کند. شماره اول آن در فوریه ۱۹۲۳ م و آخرین شماره آن در مارس ۱۹۳۷ م به چاپ رسیده است.

به گفته مدیر کتابخانه، تعداد مجلات موجود در آن نامعلوم است و نمی‌توان تعداد مشخصی از آنها را اعلام کرد، اما حدود ۵۰ مجله در کتابخانه وجود دارد که همه آنها با موضوع میراث اسلامی و ادبی است.

خدمات کتابخانه

خدماتی که در این کتابخانه ارائه می‌شود شامل موارد زیر می‌شود:
* امانت کتاب؛ به ویژه به مشترکان کتابخانه.
* جست‌وجو از طریق فهرست‌های اینترنتی.
* جست‌وجوی کتب با استفاده از کارمندان کتابخانه.
* خدمات کامپیوتری؛ این کتابخانه ۱۴ دستگاه کامپیوتر دارد که در خدمت بازدیدکنندگان و کاربران است. همچنین دستگاه کپی و چاپ سیاه ‌و سفید و رنگی نیز در کتابخانه موجود است.
* جست‌وجو در پایگاه داده‌ها و استفاده از اینترنت بی‌سیم رایگان برای بازدیدکنندگان کتابخانه.
* کپی و چاپ تحقیقات علمی و تصویربرداری از نسخه‌های خطی.
* ارتباط با کتابخانه‌ها و مراکز علمی دست‌اندرکار نسخ خطی.
* کمک به دانشجویان با هماهنگی قبلی برای دستیابی به برخی نسخ خطی و راهنمایی آنها در یادداشت متون.

ترجمه از فرشته صدیقی