تعطیلی ردیف ویژه اعتباری نگین میراث فرهنگی ایران

این روزها مسائل و مشکلات مالی گریبان تخت‌جمشید را گرفته و توسعه گلسنگ‌ها در بخش‌های مختلف این میراث جهانی، خبر ساز شده است. حمید فدایی، مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، با اشاره به تعطیلی ردیف ویژه اعتباری نگین میراث فرهنگی ایران از تغییر مسیر تخصیص بودجه به تخت‌جمشید خبر داد و مشکلات ناشی از این تغییر رویکرد را تشریح کرد.

این روزها خبرهای خوبی از تخت‌جمشید به‌ عنوان یک میراث جهانی به گوش نمی‌رسد. از صدور مجوز برای حفر چاه‌های بیشتر به‌منظور توسعه کشاورزی در محدوده تخت جمشید، تا تشدید فرونشست در محدوده استقرار این اثر ارزشمند، خبرهایی است که دوستداران میراث فرهنگی ایران را نگران کرده است. اما این‌ همه ماجرا نیست. به‌تازگی توسعه گلسنگ‌ها روی ستون‌ها و بخش‌های مختلف تخت‌جمشید زنگ خطر را برای این میراث جهانی به صدا درآورده است. اما آیا راهی برای کنترل گلسنگ‌های تخت‌جمشید وجود دارد؟

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت جمشید می‌گوید تا آبان 1401 که من در تخت‌جمشید بودم، تعداد کارگاه‌های مرمت را در این پایگاه افزایش دادم. وقتی در 1397 وارد تخت‌جمشید شدم، آنجا یک کارگاه نیمه‌فعال برای مرمت ستون‌های آپادانا داشت و در 1401 که من از آنجا خارج شدم، ما دو کارگاه فعال در نقش‌رستم داشتیم، یک کارگاه فعال در شهر استخر داشتیم، در تخت‌جمشید یک کارگاه کاخ شورا را داشتیم و یک کارگاه سرستون ایجاد شد. همچنین یک کارگاه در کاخ هدیش راه‌اندازی شد و یک کارگاه سیار هم داشتیم که کار اضطراری قطعات را در کاخ‌های دیگر انجام می‌داد.

او افزود: در سال 1397 حدود دو نفر کارشناس مرمت داشتیم. تعدادی هم استادکار در آنجا فعال بودند. اما در سال 1401، تعداد کارشناسانی که جذب آنجا کردیم به حدود 15 نفر رسید. این کارشناسان، هم کار ساماندهی گلسنگ‌ها و هم کار مرمت را انجام می‌دادند.

فدایی درباره وضعیت تخصیص بودجه در دوره مدیریتش گفت: در دوره حضور در پایگاه تخت‌جمشید، شرایط را مدیریت کردیم و توسعه بخش مرمت در این پایگاه امکان‌پذیر شد. البته بودجه کافی نبود و با مدیریت بهینه توانستیم این کار را انجام دهیم. ما خیلی از اعتباراتمان مشابه بسیاری از دستگاه‌های دیگر انقباضی بود، ولی به گونه‌ای اعتبارات مدیریت شد؛ چون پول در اختیار خود پایگاه بود.

او ادامه داد: در زمان حضور من در تخت‌جمشید، پول به استان نمی‌رفت اما اکنون روند تخصیص بودجه برعکس شده است. اعتباری که می‌آید در اختیار محوطه نیست و خود استان برای تخصیص بودجه تصمیم می‌گیرد. بودجه‌ای‌ که در اختیار استان قرار می‌گیرد، ممکن است روند کاهشی بیشتری پیدا کند.

نبود اعتبار کافی برای پژوهش روی گلسنگ‌ها

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید درباره توسعه گلسنگ‌ها در نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید توضیح داد: در کنار عوامل مختلفی که در سنگ‌های تخت‌جمشید آسیب ایجاد می‌کنند که خیلی از آنها عوامل محیطی هستند، مسئله گلسنگ‌ها را هم داریم. این‌گونه نیست که فکر کنیم طی چند سال گلسنگ‌ها این‌همه افزایش یافته است. آنچه به ‌عنوان گلسنگ‌های تخت‌جمشید از آن نام می‌بریم و دوستان مشکلاتش را رصد می‌کنند، در یک دوره دوهزارو 500‌ساله به وقوع پیوسته است.

او اضافه کرد: در بخشی از نقاط تخت‌جمشید این موضوع می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛ چون گونه‌ها بسیار متنوع هستند اما شاید ریسک و خطری که بخشی از گونه‌ها ایجاد می‌کنند، زیاد نباشد. مسئله ما در تخت‌جمشید در دو دهه‌ای که آنجا پایگاهی تشکیل شده است و کار علمی می‌شود، شناخت گلسنگ‌ها بوده است. بدون شناخت، عملا نمی‌شود نسخه‌ای برای درمان آن معضل پیچید.

فدایی افزود: بحث گلسنگ این‌گونه نیست که به‌سادگی بتوان آن را پاکسازی کرد. کما‌اینکه ممکن است پاکسازی آن به افزایش گلسنگ‌ها در دهه‌ها و سده‌های آینده کمک کند. بنابراین مسئله شناخت، نخستین گام و البته یک گام بسیار حیاتی برای کنترل این معضل است. تا زمانی که در پایگاه حضور داشتم، 60 تا70 درصد گلسنگ‌ها را شناسایی کردیم و 30 تا 40 درصد آن ناشناخته مانده است. او با تأکید بر اینکه درباره گلسنگ محققان زیادی در ایران وجود ندارند، ادامه داد: شناخت گلسنگ به ‌عنوان رشته مستقل در کشور ما تدریس نمی‌شود، بنابراین چنین تخصصی در ایران وجود ندارد. کسی که در ایران درباره شناسایی گلسنگ خیلی مطرح است و در این مورد اختصاصا کار کرده و در دو دهه گذشته روی تخت‌جمشید مطالعه کرده است، فردی به نام محمد سهرابی است. او در خارج از ایران تحصیل کرده است و تا حدودی روی گلسنگ‌های تخت‌جمشید مطالعه کرده است.

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید یادآور شد: در تخت‌جمشید همیشه اعتبار در اختیار نبوده است که مطالعه مداوم روی گلسنگ‌ها انجام شود. به علت جنس مطالعه روی گلسنگ‌ها، اینکه یک‌باره همه آنها را شناسایی کنیم، امکان‌پذیر نبوده است. در یک مدت شش‌ماهه و یک‌ساله نمی‌توان یک‌باره همه گلسنگ‌های تخت‌جمشید را شناسایی کرد؛ زیرا از نظر زمانی، نمونه‌گیری و بحث‌های دی‌ان‌ای‌شناسی، این گونه پیچیدگی‌هایی دارد که شناسایی آن در یک مرحله امکان‌پذیر نبوده است. بنابراین با اعتباراتی که در اختیار داشتیم، به صورت مرحله‌به‌مرحله پیش رفتیم.

او افزود: شناسایی گلسنگ‌ها همه مسئله کنترل این پدیده نیست. بحث شناخت تازه گام اول ولی مهم برای مقابله با این معضل است. گام‌های بعد از شناخت آن است که چگونگی کنترل گلسنگ‌ها، براساس گونه‌های مختلف باید شناسایی شود و ممکن است این کار نسخه‌های مختلفی را شامل شود.

80 درصد روش کنترل گلسنگ‌ها شناسایی نشد

فدایی با تأکید بر اینکه راهکارهای کنترل گلسنگ‌ها باید توسط همان شخص متخصص ارائه شود، بیان کرد: من معتقدم حدود 15 تا 20‌درصدی روی کنترل گلسنگ‌ها کار شده است. اکنون فکر می‌کنیم 30 تا 40 درصد بحث شناخت گلسنگ‌ها باقی مانده و 70 تا 80 درصد هم روش کنترل گلسنگ‌ها جای کار دارد.

او اضافه کرد: ابتدا باید گونه را شناخت تا میزان بحرانی که روی آثار سنگی ایجاد کرده است، تعیین کرد. بعضی از گلسنگ‌ها درون‌زی هستند و داخل سنگ زندگی می‌کنند. این گونه‌ها دیده نمی‌شوند اما از درون گرفتاری‌هایی ایجاد می‌کنند.

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید گفت: حفاظت از تخت‌جمشید با چنین پیچیدگی‌هایی روبه‌رو است. یک بخشی از مسائل هم به اعتبار و تأمین نیروی انسانی بازمی‌گردد. البته چیزی که همیشه مسئله‌ساز بوده است، به همان اعتبار بازمی‌گردد. در این پایگاه اعتبارات صرفا پژوهشی نیست؛ این اعتبارات عمرانی است و به این ترتیب اعتبار زیادی برای پژوهش در اختیار نداریم. مثلا پنج درصد از اعتبار عمرانی صرف پژوهش می‌شود که عدد آن زیاد نیست.

او توضیح داد: در تخت‌جمشید هر اقدام اجرائی که انجام شود، باید از قبل برای آن طرح تهیه شود. در این پایگاه گردشگری، کارهای زیرساختی، مطالعه و مرمت پیگیری می‌شود. بخش مطالعه یک کاری در کنار سایر کارهاست و نمی‌توان سایر بخش‌ها را تعطیل کرد و صرفا این بخش را پیش برد. معمولا اعتبار برای همه این جنس از فعالیت‌ها نه در تخت‌جمشید، بلکه در تمام پایگاه‌های دیگر وجود دارد و شاهد مشکل اعتبار انقباضی هستیم.

یک تخت‌جمشید بیشتر نداریم

فدایی تأکید کرد: من می‌خواهم توجه همه را به این موضوع جلب کنم که ما در ایران یک تخت‌جمشید بیشتر نداریم. این اثر در دنیا به‌ عنوان یک میراث جهانی مطرح است و گل سرسبد میراث ملی و جهانی، تخت‌جمشید است. باید به آن با نگاه متفاوت برخورد شود و باید با شکل متفاوتی از اعتبار، تخت‌جمشید را مدیریت کرد. او ادامه داد: نمی‌گویم دوره‌ای که من آنجا بودم‌ دوره خیلی درخشانی بود، اما از نظر تصمیم‌گیری در حوزه اعتبار، شرایط مطلوبی داشتیم. گفتیم که یک اعتبار مستقل به تخت‌جمشید بدهید. بنابراین پایگاه یک ردیف ویژه داشت. اعتبارش از یک جایی به جای دیگر نمی‌آمد تا از آنجا به تخت‌جمشید برسد. اعتبار، مستقیم به تخت‌جمشید می‌آمد و واسطه‌ای مثل استان فارس و اداره کل وجود نداشت.

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید افزود: این روند به ما کمک می‌کرد تا در‌عین‌حال که اعتبار کم بود، آن را مدیریت کنیم. کما‌اینکه در دوره‌ای که هیچ پایگاهی نمی‌توانست نفری به نفرات اضافه کند، ما این کار را انجام دادیم. ما در یک دوره انتقالی قرار گرفته بودیم که اتفاقا استادکارهای تخت‌جمشید بازنشست می‌شدند، بنابراین نیاز به نیروهای تازه و جوان داشتیم تا آنجا خالی از نیرو، دانش و تخصص نشود.

او بیان کرد: شاید بشود اعتبارات پایگاه‌های ملی و بعضا برخی از پایگاه‌های جهانی را مثل روشی که اکنون هست با ابلاغ اعتبار به استان‌ها و از طریق خود استان‌ها جلو برد و مشکلی هم پیش نیاید، اما در مورد تخت‌جمشید این جنس از مدیریت منابع مالی و حتی منابع انسانی شایسته نیست.

فدایی با اشاره به سابقه مدیریت تخت‌جمشید قبل از انقلاب اسلامی گفت: در آن دوره این استقلال وجود داشته است. از 1310 به بعد که کاوش‌ها در تخت‌جمشید آغاز شد، همیشه یک سیستم و تشکیلات مستقل با پست‌های سازمانی در تخت‌جمشید وجود داشته است. او اضافه کرد: بعد که انقلاب متأسفانه این تشکیلات ر ا تعطیل می‌کنند و آسیب‌ها زیاد می‌شود. اکنون هم مدیران ما این درک را ندارند که به گذشته بازگردند و سابقه را جست‌وجو کنند. فکر می‌کنند تخت‌جمشید مثل بقیه است، درحالی‌که تخت‌جمشید مثل بقیه آثار تاریخی نیست و به این اثر باید توجه ویژه‌تر کرد.

مدیر سابق پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید تأکید کرد: باید همان چیزی را که در مدیریت تخت‌جمشید بوده است، احیا کنند و نیازی به اختراع جدیدی نیست. من زمانی که در این پایگاه حضور داشتم، این استدلال‌ها را مطرح کردم و اتفاقا گوش شنوا وجود داشت. رئیس وقت سازمان بسیار با درایت این موضوع را فهمید. اجازه داد بچه‌هایی که هر چهار ماه یک بار حقوق می‌گیرند مدیریت اعتبارات را خودشان بر‌عهده بگیرند و آن را خودشان به‌خوبی در قالب برنامه ساماندهی کنند.

او افزود: در آن دوره نه‌تنها بابت اینکه حق‌وحقوق‌ها به‌موقع پرداخت شود‌ مدیریت مناسبی انجام شد، بلکه این‌همه کارگاه با وجود اینکه اعتبارات انقباضی بود، شکل گرفت. آن زمان افرادی اهمیت موضوع را متوجه شدند و یک ردیف ویژه پایگاه دادند.

فدایی در ادامه گفت: حال ردیف ویژه اعتبار تخت‌جمشید تعطیل شده است. این ردیف ویژه قرار بود نه به تخت‌جمشید بلکه به گردشگری منطقه پارس پاسارگاد اختصاص یابد. وقتی از این موضوع صحبت می‌کنیم، به این مفهوم است که مسئله فقط 10 هکتار یا 12 هکتار تختگاه تخت‌جمشید نیست، بلکه چیزی بالغ بر 100 هزار هکتار را شامل می‌شود که به زیرساخت و برنامه‌ریزی نیاز داشت. در این محدوده چندین شهر و ده‌ها روستا وجود داشت که گردشگری آن به کمک اعتبار ویژه مورد توجه قرار می‌گرفت. ولی اهمیت موضوع را درک نکردند و شرایط تخصیص اعتبار تخت‌جمشید را مشابه دیگر پایگاه‌ها کردند. تخت‌جمشید نگین میراث فرهنگی ایران است. اگر با این مقیاس مدیریت رهایش کنند، بهتر است.